Graci - od prapovijesti do antike

Izložba ''Graci-od prapovijesti do antike'' otvorena je krajem 2019. godine i predstavljala je pregled istraživanja na lokalitetu zadnjih 10 godina. Na izložbi je predstavljen i lokalitet Pogorišče koji je istraživan 1973. i 1984. godine, a koji je sada uništen. Materijal pronađen na lokalitetu Pogorišče je srodan materijalu na lokalitetu Graci te se može govoriti o dva gradinska naselja koja su možda u isto vrijeme egzistirala na području Donjeg Orešja. Tekstovi koji su ovdje objavljeni se nalaze u istoimenoj knjizi koja izdana uz izložbu.

 Geografska obilježja lokaliteta Graci

Arheološki lokalitet Graci nalazi se u naselju Donje Orešje smještenom 3 km zračne linije sjeverno od Svetog Ivan Zeline. S ceste koja povezuje Zagreb preko Svetog Ivana Zeline s Varaždinom, skreće se u naselju Hrastje te se Bistričkom ulicom nastavlja do Donjeg Orešja. Geografski, dio je zelinskog Prigorja odnosno sjeveroistočnog dijela medvedničkog prigorja, čije se padine spuštaju prema dolini rijeke Lonje koju proširuju manje doline njezinih desnih pritoka Bedenice, Moravčaka i Oreščaka. Spojem doline Oreščaka s dolinom Lonje (udaljenom 4 km zračne linije na istok) područje je danas, kao i u prošlosti, prometno povezano s dolinom Save na jugu, a dolinom Lonje otvaraju se i pravci prema sjeveru.

                                                                                                                                                     (Biserka Bilić, prof. geografije i povijesti                                                                                                                                                                         Srednja škola D. Stražimira, Sv. I. Zelina)

Lokalitet Pogorišče

Lokalitet Pogorišče je registriran u arhivi Arheološkog muzeja još od 1967. godine kada su prilikom rekognosciranja zelinskog područja kustosice Ivica Degmedžić i nešto kasnije Ksenija Vinski-Gasparini, obišle i ovaj lokalitet. Prva sondažna istraživanja vršena su 1973. godine od strane Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, koja je vodio Ivica Šarić, dok su 1984. provedena sondažna arheološka istraživanja koje je vodila Dubravka Balen, viša kustosica Arheološkog muzeja u Zagrebu.

Lokalitet Pogorišče predstavlja naselje gradinskog tipa kasnog brončanog doba. Nalazi kućnog lijepa i podnog naboja govore o manjem naselju smještenom na vrlo povoljnom strateškom položaju. U obrambene svrhe naselje je bilo djelomično utvrđeno nasipom i rovom. Nastambe su bile vrlo primitivno građene od šiblja i granja oblijepljenog zemljom. Ognjišta su nađena unutar nastambe, a tragovi grafita govore o praksi taljenja željeza u naselju. Po svojim karakteristikama te po nalazima, naselje se uklapa u sliku sličnih naselja na području sjeverozapadne Hrvatske i Mađarske.

                                                                                                                                 (Romana Mačković, Muzej Sv. I. Zelina                                                                                                                                                                           prema terenskim dnevnicima iz 1973. i 1984.)

Arheološka istraživanja na platou Graci-Topolnjak

Lokalitet Graci nalazi se na platou sa zapadne strane naselja Orešje Donje, proteže se na površini od oko 1200x500 m² i sastoji se od dva predjela – predio Graci koji je na istočnoj strani i zauzima veći dio platoa te predjela Topolnjak koji se nalazi na zapadnoj strani platoa. Prva arheološka istraživanja provedena su 2009. godine nakon što smo prilikom rekognosciranja primijetili rupe koje je nepoznata osoba iskopala prilikom nezakonitog sakupljanja arheološke građe.

Arheološka istraživanja provedena su uz rubne dijelove istočne, južne i zapadne strane prilikom kojih je pronađeno nekoliko naseobinskih struktura kasnog brončanog doba. Keramički materijal koji je pronađen na Gracima odgovara materijalu kasnog brončanog doba i kulturnom krugu kulture polja sa žarama te se mogu povući paralele sa lokalitetima sličnih gradinskih naselja kao što je susjedno Pogorišče ali i Kalnik-Igrišče, Špičak-Bojačno, Humščak i dr.

Uz pokretne arheološke nalaze značajan je i nalaz suhozida i dvostrukih zidova pronađenih na južnoj strani platoa. Funkcija tih suhozida i dvostrukih zidova za sada nije poznata ali sigurno je da pokretni materijal pronađen iznad zidova pripada kasnom brončanom dobu.

Površinskim detektiranjima prilikom rekognosciranja pronađena je i veća količina metalnih nalaza koji pripadaju vremenu mlađeg željeznog doba i kasne antike.

                                                                                                                                 (Romana Mačković, Muzej Sv. Ivan Zelina                                                                                                                                                                       Arheološka istraživanja 2009. 2019.)

Prilozi za povijest Graca

Tijekom višegodišnjih arheoloških istraživanja Graci su se pokazali kao veliki i značajni arheološki lokalitet čijim istraživanjem se može rekonstruirati život ljudi na ovim prostorima od prapovijesti do antike. Koje je pravo ime tog naselja bilo u prapovijesti i antici nije poznato. Ime Graci dali su mu Slaveni prilikom dolaska u ove krajeve kad su vidjeli ostatke jedne ili više gradina na tom lokalitetu.

U Muzeju su pronađeni vrijedni zapisi nekadašnjeg voditelja zavičajne zbirke Sv. Ivana Zeline, Milana Nikolića u kojima on rekonstruira trasu rimske ceste kroz Sv. Ivan Zelinu. Trasu je rekonstruirao temeljem svjedočanstava tadašnjih stanovnika Sv. Ivana Zeline koji su gradili kuće ili provodili neke radove u Gajevoj ulici i u Zagrebačkoj ulici.

Najstariji arheološki nalazi potječu iz vremena kada su prostor međuriječja, područje između Save i Drave nastanjivali tzv. panonski narodi. Veći dio sjeverozapadne Hrvatske nastanjivao je narod Jasa, te su najvjerojatnije upravo oni živjeli i u gradini koju mi danas zovemo Graci. Dolaskom keltskih plemena u 4. st. pr. Krista dolazi do miješanja starosjedioca s novim, keltskim stanovnicima koji postaju dominantni. Od keltskih plemena u ovom području su Taurisci koji ostavljaju neizbrisiv trag u povijesti ovih krajeva. Arheološki nalazi njihova novca, te drugih metalnih predmeta svjedoče o njihovoj kulturi te životu na prostoru Graca. Razdoblje latena na Gracima u znaku je keltske kulture i dominacije.

Vjerojatno je da su Graci u vrijeme Rima bili značajna strateška točka za nadzor važne rimske ceste koja je prolazila neposredno ispod lokaliteta, a povezivala je rimsku Sisciu i Petoviu. Arheološki nalazi nam za sada ne govore što se dogodilo sa Gracima nakon pada Rima.

                                                                                                                                           (Mladen Houška, Muzej Sv. I. Zelina)

Kasnobrončanodobni horizont naseljavanja na gradini Graci u Orešju Donjem kod Zeline

Tijekom kasnog brončanog doba zajednice koje su živjele na prostoru kontinentalne Hrvatske bile su dijelom kulturnog kruga zajednica koji nazivamo kulturom polja sa žarama. Ove je zajednice, rasprostranjene na širokom prostoru srednje Europe, od jugozapadne Slovačke i Moravske, Donje Austrije, Transdanubije te jugoistočnoalpskog prostora od 14. do kraja 9. stoljeća prije Krista, povezivao zajednički način pokopavanja spaljivanjem pokojnika i polaganjem njihovih ostataka u urne (žare), kao i određeni aspekti duhovnog života.

Tijekom mlađe faze kulture polja sa žarama (10. i 9. stoljeće prije Krista) zajednice su se počele naseljavati na povišenim, gradinskim položajima, dominantnim u prostoru. Ovoj skupini pripadaju i gradine u Orešju Donjem: Pogorišče i Graci.

Prva istraživanja naselja u Orešju Donjem provedena su 1973. i 1984. godine na gradini Pogorišče. Iako je znatan dio naselja uništen radom kamenoloma te naknadnim vađenjem kamenja, istraživanjem su zabilježeni ostaci naselja datiranog u mlađu fazu kasnog brončanog doba. Istraživanja susjednog visinskog naselja Graci, također pokazuju da je ono bilo naseljeno tijekom mlađe faze kasnog brončanog doba. O tome govore dobro tipološko definirani i datirani keramički oblici poput lonaca sa stožastim vratovima i ručkama, ulomaka jednostavnih lonaca bez jasno definiranog vrata s izvučenim rubovima te ulomak lonca ukrašen s vodoravnim i okomitim nizovima bradavičastih ispupčenja. Dugotrajni i široko rasprostranjeni tipovi poput zdjela s koso kaneliranim rubovima te bikoničkih šalica prisutni su kako u naseljima starije, tako i naseljima mlađe faze kultura polja sa žarama. Isto vrijedi i za dugotrajne načine ukrašavanja apliciranjem plastičnih traka s otiscima prstiju (pogotovo po rubovima posuda) te za funkcionalno-dekorativne drške lonaca većih dimenzija. S obzirom da se radi o keramici grublje izrade za svakodnevnu uporabu, dugotrajnost ovih oblika te načina ukrašavanja ne treba čuditi. Većina posuda s gradine Pogorišče nalazi mnogo paralela s keramičkim oblicima prisutnim u ostalom naseljima iz vremena prijelaza na mlađu fazu te mlađe faze brončanog doba sjeverne Hrvatske, posebice gradinskih naselja u sjevernom dijelu međuriječja Save i Drave, poput Kalnik-Igrišča te gradine Špičak-Bojačno. Može se zaključiti kako su kasnobrončanodobni stanovnici Graca u Orešju Donjem bili dobro uklopljeni u komunikacijske tokove onog vremena te su, poput većine stanovnika zagorskih gradina prihvaćali utjecaje koji su do njih dopirali sjevera, odnosno s matičnog područja rasprostiranja grupe Ruše.

                                                                                                                                     (Marta Rakvin, Arheološki muzej Zagreb)

Naselje mlađeg željeznog doba s nalazišta Donje Orešje – Graci

Mlađe željezno doba predstavlja završnu fazu u razvoju pretpovijesnih zajednica južne Panonije prije uključivanja ovog prostora u okvire rimskog imperija. Navedeno razdoblje, koje na prostoru središnje i istočne Hrvatske započinje krajem 4. i traje do završetka 1. stoljeća pr. Kr., obilježila je latenska materijalna kultura. Prema interpretaciji antičkih pisaca prostor središnje i istočne Slovenije te središnje Hrvatske naseljavalo je pleme Tauriska, a njihova materijalna ostavština definirana je u arheologiji kao mokronoška skupina. Dva osnovna tipa naselja koji su potvrđeni na navedenom prostoru su nizinska naselje te naselja na povišenim položajima, često utvrđena obrambenim zidovima. Tom geografskom i kulturnom kontekstu pripada i mlađeželjeznodobno naselje s nalazišta Donje Orešje-Gradci.

U dosad provedenim arheološkim iskopavanjima na ovome nalazištu nisu pronađeni ostatci mlađeželjeznodobnih naseobinskih struktura, a sva poznata pokretna građa predstavlja površinske nalaze bez jasnog arheološkog konteksta, prikupljene u detektorskim pregledima koji su provođeni za vrijeme terenskog  istraživanja. Ipak, i analiza takve građe dozvoljava određene kulturološke i kronološke zaključke. Među dijagnostičkim predmetima s nalazišta Donje Orešje-Graci brojem prednjače fibule, odnosno kopča za ogrtače, izrađivane od bronce i željeza koje su predstavljale jedan od glavnih funkcionalno-dekorativnih elementa u nošnji mlađeželjeznodobnih zajednica. Desetak poznatih primjeraka vremenski se može smjestiti od 4. do 1. stoljeća, pri čemu su najbrojniji primjerci iz 2. i 1. stoljeća, odnosno stupnjeva LT C2-D1 prema srednjoeuropskoj relativnoj kronologiji . Osim fibula među metalnim predmetima nalazi se i jedan članak brončanog pojasa, također omiljenog dijela ženske nošnje u razdoblju srednjeg latena (3. - druga pol. 2. st. pr. Kr.). Česti nalazi na latenskim naseobinskim nalazištima su i različiti oblici oruđa i alatki, najčešće izrađeni od željeza. Među nalazima s nalazišta Orešje-Graci izdvojena su dva predmeta koji na osnovu morfoloških karakteristika mogu biti datirani u mlađe željezno doba, a to su željezna sjekira s pravokutnim nasadnikom za dršku te manji nož s kraćim trnom za nasad drške i sječivom koje je koso postavljeno na trn.

                                                                                                                                      (Dr. sc. Ivan Drnić, Arheološki muzej Zagreb)

Numizmatički nalazi s lokaliteta Donje Orešje-Graci

Numizmatički nalazi s lokaliteta Donje Orešje-Graci pokazuju niz specifičnosti po kojima odudaraju od numizmatičke slike sjeverozapadne Hrvatske u mlađem željeznom dobu. Razlog tome ne treba tražiti toliko u specifičnosti ovog lokaliteta, već u slabom stupnju istraženosti ove regije i u malom broju studija koje su posvećene ovoj temi. Na taj način gotovo svaki novi lokalitet pokazuje neke svoje specifičnosti i razlike u odnosu na sliku dobivenu prethodnim istraživanjima i analizama.

Na lokalitetu Donje Orešje-Graci pronađeno je osam mlađeželjeznodobnih kovanica. Riječ je o lokalnim i neregularnim imitacijama taurišćanskih srebrnih tetradrahmi tipa Đurđevac, slabije i dosta nestručne izrade. Kovanice tipa Đurđevac počele su se kovati negdje početkom druge polovice 2. st., ali je njihova upotreba, za razliku od drugih tipova taurišćanskog novca, potrajala sve do kasnog 1. st. pr. Kr. ili 1. st. po. Kr.

S nalazišta Bartolovec-Jalžabet kod Varaždina potječe neobična ostava đurđevačkih brončanih tetradrahmi, donekle usporediva s nalazima s lokaliteta Donje Orešje-Graci. Zbog slabe kvalitete izrade i vrlo niske prisutnosti srebra – na dva primjerka iz ostave vidljivo je posrebrenje, na ostalima ne – možemo govoriti o neregularnim kovovima, tj. imitacijama regularnih đurđevačkih tetradrahmi. Datacija sklanjanja ove ostave, kao i datiranje proizvodnje ovih kovanica, vrlo je upitno. Naime, njihova prosječna težina ne odudara umnogome od prosječne težine đurđevačkih srebrnih tetradrahmi, tako da nastanak ovih imitacija možemo datirati u vrijeme ubrzo nakon izrade regularnih đurđevačkih tetradrahmi, ali i mnogo kasnije, u vrijeme prijelaza iz stare u novu eru. 

Što se tiče brončanih imitacija s lokaliteta Donje Orešje-Graci, ovdje ne može biti govora o ranim imitacijama. Izuzev jedne kovanice bolje izrade i težine bliske standardnoj, ostale kovanice su u rasponu težina od 6,07 do 2,81 g, što je daleko od težine đurđevačke tetradrahme. Čini se da je s vremenom udio srebra u đurđevačkim kovanicama opadao – do trenutka kada više uopće nije bilo prisutno u njima – a da su istovremeno padale i težina i veličina kovanica. O tome do sada nismo imali gotovo nikakvih podataka te nalazi s ovog lokaliteta pružaju mogućnost da se o taurišćanskim kovancima raspravlja i u ovim terminima. Prema analogiji s drugim slučajevima, možemo pretpostaviti da je do ovih promjena došlo pod pritiskom ili utjecajem rimske države i njezine ekspanzionističke politike.

                                                                                                                                  (Dr. sc. Tomislav Bilić, Arheološki muzej Zagreb)